Fanatizm: sabablari va belgilari
Fanatizm din kabi qadimiy tarixga ega. 17-asrga qadar u hayotning diniy sohasi bilan bog’liq edi. Bugungi kunda bu tushuncha yanada kengayib, dindan uzoqqa cho’zilgan.
Psixologlarning ta’kidlashicha, o’ziga xos mafkuraviy mazmunga qat’iy amal qiladigan odamlarni fanatik deb atash mumkin. Oddiyroq qilib aytganda, ular qandaydir g’oyaga berilib ketishgan. Fanatizm nimaga olib kelishi mumkin va u nima uchun rivojlanadi?
Fanatizmning asosiy belgilari
Qadimda din endigina vujudga kelib, jamiyatni boshqarish usuliga aylana boshlagan davrda diniy aqidaparastlar paydo bo‘lgan. Bir muncha vaqt o’tgach, ma’lum xarakterli xususiyatlarni ko’rsatadigan odamlar xuddi shunday deb nomlandi. Bundan tashqari, fanatizmning namoyon bo’lishi inson hayotining har qanday sohasida kuzatilishi mumkin. Bugungi kunda mutaxassislar fanatizmni shartli ravishda bir necha toifalarga ajratadilar:
- siyosiy-mafkuraviy;
- diniy;
- submadaniyat;
- milliy;
- irqiy;
- ilmiy;
- etnik.
Hayotning har qanday sohasi fanatik harakatning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin. Ba’zi odamlar muxlislar sifatida harakat qilishlari mumkin, boshqalari esa fanatikdir. Hamma narsa ma’lum bir g’oyaga sodiqlik qanchalik kuchli ekanligiga bog’liq bo’ladi. Psixologlar bir necha bosqichlarni ajratib ko’rsatishadi: xayrixohlik, sadoqat, to’liq obsesyon, aqldan ozish. Oxirgi nuqta fanatizmga keladi, bu ekstremal nuqta hisoblanadi.
- Muayyan fikrga ega bo’lish va unga e’tibor berish.
- G’oyaga ehtirosli sodiqlik.
- Hayotga qarama-qarshi hukmlar yoki qarashlar.
- Hissiyotlar birinchi o’ringa chiqadi.
- Proportsionallik hissi yo’qligi.
Mutaassiblar u yoki bu g’oyaning boshqa ko’rinishi bo’lishi mumkin degan fikrni ham tan olmaydilar. Ular o’zlarining tor fikrliligi bilan ajralib turadi va har qanday vaziyatda o’z nazariyasini oxirigacha himoya qilishga harakat qiladi. Fanatizm ularni bu fikrni yagona to’g’ri deb o’ylashga majbur qiladi, shuning uchun hech qanday murosa topib bo’lmaydi.
O’z maqsadiga erishish uchun fanatik turli xil usullardan foydalanishi mumkin va ba’zida ular eng yaxshisi emas. Bunday odamlar, qoida tariqasida, o’z atrofidagi hammani faqat ikkita toifaga ajratadilar: g’oyani qo’llab-quvvatlovchi o’zlariniki va uni inkor etuvchi dushmanlari. Bunday namoyishlar patologiyaning mavjudligini ko’rsatishi mumkin va odam o’zini nosog’lom bo’lgandek tutadi. Ammo fanatizmni zamonaviy voqeliklarni hisobga olgan holda ko’rib chiqsak, unda bu norma va patologiya o’rtasida. Biroq, ular orasidagi chiziq juda nozik.
Fanatizm kasallik hisoblanmaydi. Shu bilan birga, psixologlar bu boshqa kasallikning alomati sifatida harakat qilishini va odamda shizofreniya kasalligi borligini ko’rsatishi mumkinligini ta’kidlaydilar.
Albatta, tarixda fanatizm ijobiy oqibatlarga olib kelgan misollarni topishingiz mumkin, ammo ularning soni juda oz. Ko’pincha bunday xatti-harakatlar jiddiy muammolar va hatto ko’plab odamlarni jalb qilish mumkin bo’lgan nizolar natijasi bo’ladi. Shuning uchun, u yoki bu fikr qanchalik to’g’ri ko’rinmasin, siz fanatikga aylanmasligingiz kerak.
