Epistemologiya
Epistemologiya ko’pincha epistemologiya bilan aralashib ketadi. Bu tushunchalarning o’xshashligi bilan bog’liq. Gnoseologiya bilish nazariyasini anglatadi, ya’ni biz qanday aniq bilamiz, degan savolni o’rganadi. Gnoseologik yondashuv bilimning o’ziga, uning qanday mavjudligi va qanday tashkil etilishiga e’tibor qaratadi.
Epistemologiya qanday konstruksiyalarni o‘rganadi?
Falsafaning bu jihati asosiy e’tiborni ikkita asosiy tushunchaga – haqiqat va usul muammosiga qaratadi. Birinchisining kichik bandi ma’nodir. Ikkinchi savol quyidagi fikrlarda namoyon bo’ladi:
- biz bilgan narsalarning mohiyati;
- bilimlar orqali yuzaga keladigan shakllar (din, sog’lom fikr, san’at, mafkura, fan);
- empirizm va nazariyaga asoslangan bilim darajalari;
- tamoyillar – sezgi, e’tiqod va bilim;
- tajriba shakllari va tarkibiy elementlari;
- ilmiy bilimlarning parametrlari va o’ziga xos xususiyatlari;
- tushunish va tushuntirish.
Gnoseologiyaga oid masalalar va asosiy tushunchalar
Gnoseologiyaning asosiy savoli – bu dunyoni shunday bilish mumkinmi? Javoblar shaxs tanlagan nuqtai nazarga bog’liq.
Optimizm dunyoni bilish mumkinligini ta’kidlaydi va bunga to’sqinlik qiladigan chegaralar yo’q. Asosiysi, vaqt va mablag’ga ega bo’lish.
Agnostitsizm boshqa pozitsiyani egallaydi: dunyoni bilish mumkin emas. Shaxs u haqidagi g’oyalarini individual hissiy idrok asosida shakllantiradi.
Skeptiklar dunyoni odamlar bilishi mumkinligiga aminlar, ammo idrok etishning cheklanganligi sababli biz uning tuzilishi haqida yanglishamiz.
Gnoseologiya bilish bilan bir qatorda boshqa tushunchalar – ong, aql, aql, tuyg’u, haqiqatni ham ko’rib chiqadi.
Ko’rib chiqilayotgan mavzu gnoseologiya va epistemologiya tushunchalari qo’llanilishidan oldin faylasuflarni tashvishga solgan.
Qadimgi falsafa
Davr bilishning yangi usuli – dialektikaning paydo bo’lishi bilan ajralib turadi. Tafakkur dialogik muloqot orqali oydinlashadi, degan tushunchani Sokrat taklif qilgan. Aristotel ratsionalizm va analitikaning rivojlanishiga hissa qo’shdi.
O’rta asrlarning yutuqlari
O’rta asrlar falsafasida diniy yo’nalish hukmronlik qiladi, shuning uchun bilim Xudoning inoyati deb hisoblanadi. Shunday qilib, gnoseologiya germenevtikaga – Injilni sharhlashga qaratilgan ta’limotga aylanadi. Shu bilan birga, sxolastiklar deduksiyaga asoslangan bilish usulini kiritdilar.
Kontseptsiyaning yangi Yevropa rivojlanishi
Bu davr falsafasida “gnoseologik burilish” deb ataladigan narsa sodir bo’ladi. Asosiy e’tibor idrok masalalariga qaratilgan.
“Urush yo’li” ga ikkita yondashuv mavjud – oqilona va empirik. Birinchisining tarafdorlari sxolastikaning deduktiv yondashuviga amal qiladilar. Opponentlar barcha bilimlar ilgari olingan tajribaning natijasi ekanligiga ishonchlari komil.
Nemis klassik falsafasi
Kant birinchi bo’lib bilimlarning birlamchi manbalari bilan qiziqadi. Olim insonning dunyoni adekvat idrok etish imkoniyatini inkor etadi. Gegel bilish muammosi mantiq bilan to‘liq hal bo‘lishiga ishonadi.
Neokant davri
19-asrning oxiri “gnoseologiya” tushunchasining paydo bo’lishi bilan ajralib turdi. Tadqiqotchilarning fikricha, bu fan dunyoni tushunish mumkin bo’lmagan chegaralar mavjudligi masalasini o’rganishi kerak.
marksizm
Marksistlar Hegelning qat’iy izdoshlariga aylanishadi. Ular mantiqni bilish nazariyasi bilan birlashtiradi.
Zamonaviy ko’rinishlar
Bugungi kunda biz bilgan epistemologiya ikkita asosiy sohaga bo’lingan.
Birinchisining izdoshlari bilishning irratsional usullariga – tushunish va sezgiga e’tibor berishadi.
Ikkinchisining tarafdorlari bilim mavhum ekanligini ta’kidlaydilar. Ular, shuningdek, bilimlarning shakllanishi va faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydigan ijtimoiy sharoitlarni aks ettiradi.
