Biogenetik qonun

E.Gekkel 1866 yilda biogenetik qonunni shakllantirishga muvaffaq bo’ldi. Nazariyaning mohiyati shundan iboratki, ontogenez deb ataladigan individning individual rivojlanishi filogenez qonuniyatlarining tezlashtirilgan takrorlanishi – butun bir turning evolyutsiyasidir. Inson va turlarning keng miqyosda rivojlanishidagi shunga o’xshash parallelliklarni psixologiya va pedagogik amaliyot bilan shug’ullanadigan tadqiqotchilar, masalan, I. Gerbart ham olib borgan. Aynan ular ta’lim bosqichlari madaniyat tarixining shakllanish bosqichlarini takrorlashi kerakligini ta’kidladilar.

Biogenetik qonunning keyingi qo’llanilishi

19—20-asrlar boʻsagʻasida evolyutsion biologiya tushunchasi keng tarqaldi. Bu aqliy rivojlanishni biogenetik qonun prizmasi orqali o’rganishni talab qildi. Ushbu pozitsiyani tanlagan psixologlar turning rivojlanishi (xususan, madaniy va tarixiy) va bolaning ruhiyatining shakllanishi o’rtasida kuzatilishi mumkin bo’lgan yozishmalarni ta’kidladilar. Tadqiqotchilar parallel davriylashtirishning bir nechta versiyalarini keltirdilar.

Stern nazariyasi

Olimning ta’kidlashicha, bolalik olti bosqichga bo’lingan. Bu davrlar inson evolyutsiyasi davrlarini aks ettiradi.

Tug’ilgandan olti oygacha bola pastki sutemizuvchilarga teng deb hisoblanadi. Uning faoliyatida reflekslar, eng oddiy aqliy ustki tuzilmalar ustunlik qiladi.

Bir yilgacha bo’lgan davrda u yuqori sutemizuvchilarning ontogenez bosqichiga kiradi. Faoliyatning taqlid va tushunish kabi muhim jihatlari allaqachon rivojlangan.

Faqat o’n uchinchi oydan boshlab insoniyatning rivojlanishi tarixiy bosqichlarga mos keladigan to’g’ridan-to’g’ri boshlanadi:

• ikki yildan etti yilgacha – ertaklar, o’yinlar. Olim bu bosqichni ibtidoiy zamonlar bilan belgilaydi;
• 7-10 yil – antik davr;
• o’rta maktab – xristianlik;
• balog’atga etish bosqichi, bunda zamonaviy zamon bilan parallel.

Stern mezon sifatida oziq-ovqat olish usullarini tanlab, rivojlanish kontseptsiyasini taklif qildi. Shunday qilib, 5 yoshgacha bo’lgan yosh yig’ish istagi bilan ajralib turadi. 12 gacha bo’lgan bosqich – ov qilish. Cho’ponlik 14 yil yuqori chegarasi bilan belgilanadi. 16 yosh qishloq xo’jaligiga to’g’ri keladi. 20 tagacha – sanoat va savdo.

Rekapitulyatsiya nazariyasi

G. S. Xoll ham biogenetik qonundan boshlangan. Uning asosida rekapitulyatsiya nazariyasi yaratildi.

Olim taklif qilgan kontseptsiyaga ko’ra, bolaning aqliy rivojlanishi irsiyat yoki turning evolyutsion harakati bilan belgilanadi. Turlarning rivojlanishining eng muhim bosqichlari tabiiy ketma-ketlikda takrorlanadi, bu hech qanday sharoitda buzilmaydi.

Tanlash nazariyasi

E.Torndik ham ontogenez ma’lum darajada filogenezni takrorlaydi, deb hisoblagan. Uning fikricha, foydali xususiyatlar insonning ehtiyojlariga mos ravishda tanlanadi va ko’paytiriladi. Demak, elementlarning mazmuni va ketma-ketligi atrof-muhitga moslashish zarurati bilan belgilanadi.

Muvofiqlik tushunchasi

Bir guruh olimlar inson rivojlanishi mantig’i va turlar o’rtasida parallellik o’tkazdilar. Tadqiqotchilar umumiy tendentsiyani eng oddiy umumlashtirilgan shakllardan murakkab va izolyatsiya qilingan shakllarga o’tish deb hisoblashdi.

Biogenetik qonunning pedagogikada qo‘llanilishi

Gekkel kontseptsiyasining izdoshlari ushbu g’oyani pedagogika muammolarini hal qilish uchun moslashtirdilar.

Shunday qilib, ta’limning ma’lum bir davrida bolaning arxaik xulq-atvor shakllari va fikrlash usullarini engish kerakligi talabi ustunlik qildi. Shunday qilib, o’yin davomida qutulish kerak bo’lgan pastki (hayvon) instinktlar tashqariga chiqarildi.

Instinktlarni kesib tashlash g’oyasini taklif qilgan Xollga K. Groos e’tiroz bildirgan. Odamlar va hayvonlarning o’yinlari bo’yicha tadqiqot olib borgan olimning fikricha, o’yinning biologik mohiyati, xatti-harakatlarning arxaik naqshlarini yo’q qilish emas. Uning vazifasi kelajakda ishlash uchun asos bo’ladigan ko’nikmalarni shakllantirishdir.

Biogenetik qonunni asoslash uchun psixologiya va pedagogika bolalar rivojlanishi faktlarini etnografik va arxeologik tadqiqotlarda olingan ma’lumotlar bilan bog’lashga harakat qildi.

Masalan, bolaning fikrlashi ibtidoiy qabilalarning mantiqqa qadar bo’lgan aqliy faoliyati bilan taqqoslangan. Bolalar chizgan rasmlari qoyatosh rasmlari bilan ham solishtirildi. Oxirgi parallel bolalar adabiyotini tasvirlash tamoyillarining asosini tashkil etdi. Bolalar kitoblarida, ko‘rgazmali qurollarda ibtidoiy formalistik tendentsiyalar paydo bo‘la boshladi.

Bolaning aqliy rivojlanishi evolyutsiya prizmasi orqali ko’rib chiqiladigan nazariyalarning rivojlanishi psixologlar va o’qituvchilarning ushbu masala bilan bog’liq muhim faktik bazani to’plashiga yordam berdi. Evolyutsion va madaniy-tarixiy xarakterdagi atavizmlar va parallelliklar o’rganildi.

Biroq, bu yondashuvning mantiqiy asoslarida spekulyativ xulosalar ustunlik qildi. Ushbu nazariyaning to’g’riligi uchun etarli dalillar bazasini ta’minlash uchun qat’iy ilmiy usullar etarli emas edi.