So’zsiz aniq

Til bugungi kunda ham faol rivojlanishda davom etmoqda. Yangi so’zlar paydo bo’ladi, grammatik shakllar o’zgaradi, ba’zi iboralar umuman qo’llanilmaydi. Aynan shu jarayonlar imo-ishora tiliga xosdir. Bir muncha vaqt oldin uni o’rganish boshqalardan ajralib turadigan fanga aylandi. Bugungi kunda u faol rivojlanmoqda va bu jarayonni kuzatish juda qiziq.

Imo-ishora tilining paydo bo’lishi

Imo-ishora tili 20-asrning o’rtalarida, amerikalik mutaxassislar karlarning qanday muloqot qilishini faol o’rganishni boshlaganlarida rasmiylashtirildi. Bundan tashqari, u aslida juda uzoq vaqt oldin paydo bo’lgan. Odamlar dastlab faqat imo-ishoralar yordamida muloqot qilishgan, keyin esa buning uchun ovozlaridan foydalana boshlaganlar, degan faraz mavjud.

Bir-birlari bilan gaplashishni boshlashga bo’lgan birinchi urinishlar shuni ko’rsatadiki, imo-ishora tili odamlar qandaydir beixtiyor imo-ishoralardan foydalanganligi va so’zni ko’rsatish uchun ularni maxsus ixtiro qilmaganligi natijasida paydo bo’lgan. Mutaxassislar ba’zi so’zlarning kelib chiqishini osongina aniqlashadi va his-tuyg’ularini, his-tuyg’ularini va boshqa narsalarni ifodalashning eng oson qonunlari bugungi kunda ham keng qo’llaniladi.

Ajoyib misol – bu iconicity deb nomlangan xususiyat. Bunday holda, tasvirlangan ob’ektning shaklini ko’rsatadigan imo-ishoralar qo’llaniladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ba’zi ma’lum holatlarda, yozuvning dastlabki shakllarining rivojlanishiga ikoniklik ta’sir ko’rsatdi. Ular piktografiya bilan bir qatorda mafkuraning o’zi ham hisoblanadi.

Albatta, zamonaviy imo-ishoralarni ibtidoiy jamiyat vakillari ishlatadigan imo-ishoralar bilan solishtirishning ma’nosi yo’q. Imo-ishoralar asta-sekin murakkablashdi va ma’lum darajada standartlashtirish darajasini oldi. Ularning asosiy timsoli deyarli ko’rinmas bo’lib qoldi. Zamonaviy imo-ishora tili ham ma’lum darajadagi diskretlikka ega.

Imo-ishora tilini tizimlashtirish rasmiy ravishda 18-asrda boshlanganligi umumiy qabul qilinadi. Aynan o’sha paytda Evropada eshitish muammolari bo’lgan bolalarni ishlash va o’qitishga mo’ljallangan maktablar faol ravishda ochildi.

Vadim Kimmelman ismli tilshunos olim ushbu ta’lim tizimining rivojlanishi haqida juda batafsil gapirib berdi. Imo-ishora tili undan o’z maqsadlari uchun foydalanadigan jamoa mavjud bo’lganda paydo bo’ladi. Oddiy ota-onalar eshitish muammosi bo’lgan bolani dunyoga keltirsa va u o’zi kabi boshqalar bilan muloqot qilmasa, imo-ishora tili rivojlanmaydi. 18-asrda, kar bolalar uchun birinchi maktablar ochilgandan so’ng, ular bir-biri bilan faol muloqot qila boshladilar. Biroz vaqt o’tgach, imo-ishora tili boshqa ko’plab joylarda paydo bo’la boshladi. Shunisi e’tiborga loyiqki, Rossiyada birinchi bunday maktab faqat 19-asrda ochilgan.

Imo-ishora tilining nafaqat tashqi ko’rinishiga, balki faol rivojlanishiga ham olib kelishi mumkin bo’lgan yana bir yo’l bor. Bu eshitish muammosi bo’lgan odamlar juda ko’p bo’lgan izolyatsiya qilingan jamoalarga bevosita ta’sir qiladi. Bunday holda, alohida maktab qurishning hojati yo’q, chunki karlar soni normal eshitish qobiliyatiga ega bo’lgan aholi orasida imo-ishora tilini talab qilishi uchun etarli. Shunga o’xshash usul qishloq imo-ishora tillari uchun xosdir.

Agar biz ushbu tillar ko’p asrlar oldin paydo bo’lganligini va bugungi kunda sayyoramizning turli burchaklarida qo’llanilayotganini hisobga olsak ham, ular etarlicha batafsil o’rganilmagan. Bundan tashqari, bunday tilda grammatika mutlaqo yo’q. Bu hech qachon haqiqat deb hisoblanmagan. Shuni ta’kidlash kerakki, hatto undan doimiy ravishda foydalanganlar ham bu fikrga qo’shilishdi.

Imo-ishora tilini alohida toifaga aylantirish

Imo-ishora tili uzoq vaqtdan beri o’ziga xos shifr yoki pantomima sifatida qabul qilingan, ammo o’tgan asrning 50-yillari oxirida Uilyam Stokey uni batafsil o’rganishni boshladi va ko’plab yangi ma’lumotlarni taqdim etdi. U birinchi bo’lib strukturani chuqur tahlil qildi, shuningdek, har bir imo-ishorani tahlil qildi va ularni aniq elementlarga ajratdi. O’sha vaqtdan boshlab tilshunoslikda yangi yo’nalish paydo bo’ldi, uni turli mamlakatlar mutaxassislari faol o’rganishni boshladilar. Amerikalik ekspertlar, o’z navbatida, imo-ishora tilining o’ziga xos etimologiyasi va grammatikasi, jarangi va hatto morfologiyasiga ega bo’lgan alohida toifa ekanligini ko’rsatishni xohlashdi. U so’zlashuvchi tillar qatorida bir xil ma’lum darajalarga ega.

Imo-ishora tili bugungi kunda juda muhim rol o’ynaydi, chunki u eshitmaydigan odamlar bilan osongina muloqot qilish imkonini beradi. U doimo rivojlanib, kundan-kunga murakkab va ko’p qirrali bo’lib bormoqda. U hatto eshitish muammosi bo’lmagan odamlar tomonidan ham faol o’rganiladi.