qobiliyatsizlig

Qanday qilib o’z qobiliyatsizligini tan olishdan bosh tortish natijasida o’zini-o’zi hurmat qilish paydo bo’ladi? Kamroq iqtidorli odamlar yaxshiroq bilim bilan maqtana oladiganlarga qaraganda ko’proq muvaffaqiyatga erishganiga ko’p misollar mavjud. Yoki, masalan, iste’dodlar tanlovi. Ba’zi san’atkorlar qanday harakat qilishni yoki qo’shiq aytishni umuman bilishmaydi, lekin ular g’alabaga qat’iy ishongan holda ijro etishadi. Ularning miyalari mavjud kamchiliklarni shunchaki qabul qilmaydi va ular hakamlar hay’atining roziligini olmaganlarida chin dildan xafa bo’lishadi. Dunning-Kruger effekti – bu kognitiv buzilishning nomi.

Kelib chiqish tarixi

Olimlar Devid Dunning va Jastin Kruger 1999 yilda Kornel universitetida tajriba o’tkazdilar. Talabalar auditoriyasi sinovdan o’tkazildi. Birinchi bo‘limda talabalar o‘zlariga yaqin bo‘lgan yo‘nalishlar: psixologiya, iqtisod, geografiya bo‘yicha bilim darajasini aniqlash maqsadida test sinovidan o‘tdilar. Ikkinchi bo‘limda esa o‘z ilmiy sohalardagi bilimlari baholandi. Natijada qiziqarli xususiyatlar aniqlandi:

1. Birinchi qismda eng yomon natijalarni ko’rsatganlar o’zlarini yuqori malakali mutaxassislar sifatida baholadilar.
2. Birinchi bo‘limda bilim darajasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar, aksincha, ikkinchi bo‘limda o‘z qobiliyatlarini o‘rtacha darajadan yuqori bo‘lmagan holda baholadilar.
3. Natijalar e’lon qilingandan so’ng, malakali talabalar o’zlarining bilim darajasini past baholaganliklarini tan olishdi.
4. Qobiliyatsizlar test natijalariga rozi bo’lmadilar va ularning bilimlari etarli darajada baholanmagan deb qaror qildilar.

Tajriba shuni ko’rsatdiki, qobiliyatsiz odamlar cheklangan idrok tufayli o’z bilimlari darajasini aniq anglay olmaydilar. Ular uchun o’zlarining kamchiliklarini tan olishdan ko’ra, boshqalarning xatolarini qabul qilish osonroqdir. Shunday qilib, hodisa tajriba o’tkazgan olimlar – Dunning va Kruger sharafiga nomlandi.

Tan olish yo’li va Ig Nobel mukofoti

Dastlabki tajribadan so’ng olimlar gipotezani ilgari surdilar. Ular test natijalari to’liq haqiqiy ekanligini va turli populyatsiyalarga qo’llanilishi mumkinligini taklif qilishdi. Biroq, ularning psixologiya sohasidagi hamkasblari tajriba natijalarini shafqatsizlarcha masxara qilishdi, buning uchun Dunning va Kruger Ig Nobel mukofotiga sazovor bo’lishdi.

Psixologlarning ta’kidlashicha, testning o’zi juda oson va agar siz uning qiyinligini oshirsangiz, hamma narsa joyiga tushadi. Boshqalar esa, o’z imkoniyatlarini ortiqcha baholash inson tabiati va fikrlash mexanizmi bilan hech qanday aloqasi yo’qligini ta’kidladilar.

Gipotezani isbotlash

Dunning va Kruger o’z hamkasblarining da’volarini isbotlash yoki rad etishga jiddiy kirishdilar. Vaqt o’tishi bilan ular turli yoshdagi va ma’lumotli odamlar jalb qilingan bir nechta yangi tajribalar o’tkazdilar. Test qiyinlashdi va 10 ballik tizimda hech kim 4,5 balldan ko’p to’play olmadi. Motivatsiya joriy etildi – sub’ektlarga bilimlarini ob’ektiv baholash uchun pul taklif qilindi. Ammo bunday dalda kutilgan natijani bermadi.

Endi Dunning-Kruger effekti ilmiy jihatdan tasdiqlangan nazariyadir. Bunday hodisaning mavjudligidan xabardor bo’lganlar har doim bu ular haqida emas deb o’ylashadi. Odamlar kognitiv buzilishlarga moyil bo’lib, ularning miyasi buni mustaqil ravishda taniy olmaydi.

Tor dunyoqarashga ega odamlar undan nariga o‘ta olmaydi. Ular o’zlarining qobiliyatsizligini tan olishlari qiyin. Tafakkuri keng bo’lganlar boshqalarning bilim darajasi bir xil deb o’ylashadi. Bu ularni o’zini past baholashga undaydi.

Xulosa

O’zini-o’zi hurmat qilish jamiyatda omon qolish jarayonida o’ziga xos himoya reaktsiyasiga aylanadi. Bir tomondan, bu yaxshi, chunki inson shu bilan o’zini stressdan himoya qiladi. Boshqa tomondan, o’z-o’zini hurmat qilish va o’zining to’liq vakolatiga bo’lgan ishonch, qaysidir ma’noda insonning rivojlanishni to’xtatishiga yordam beradi.

O’zini past baholash, aksincha, ko’pincha odamni yanada rivojlanishga va bilim darajasini oshirishga undaydi. Shu bilan birga, vaqt o’tishi bilan odam o’z qobiliyatini tan oladi, o’zini o’zi qadrlaydi yoki o’ziga borgan sari ishonmaydi, bu stress va depressiv holatlarning to’planishiga olib keladi.

Bundan har kim o’zi uchun adekvat xulosalar chiqarishi mumkin. Lekin har qanday holatda, siz o’zingizni rivojlantirish va o’z-o’zini tarbiyalash orqali rivojlanishingiz kerakligini tushunishingiz kerak. Bu o’zingizni va atrofingizdagi dunyoni ob’ektiv baholashga yordam beradi.