Shaxsiyatning psixologik tuzilishi

Shaxs tushunchasi psixologiyada asosiy hisoblanadi, chunki bu fan insonni jamiyat sub’ekti sifatida o’rganadi. Psixologiya shuni anglatadiki, har bir inson psixologik va fiziologik jihatlarga nisbatan individualdir. Individuallik har qanday shaxsiyatni noyob va takrorlanmas deb hisoblashga imkon beradi. Ammo bu juda o’ziga xos xususiyat, shaxs atrofdagi odamlar bilan munosabatda bo’lishni boshlagandagina kuchga kiradi.

Shaxsiyat boshqa odamlar bilan aloqa qila oladigan faqat ijtimoiy mavjudotni anglatadi. Shu bilan birga, har birining shaxsiy xususiyatlari muayyan vaziyatga qarab o’zgarishi mumkin, ammo tuzilish bo’linmas bo’lib qoladi. Psixiatriya va psixologiyada tadqiqotning asosiy predmeti – bu boshqa tibbiyot fanlari bilan taqqoslaganda aynan shaxs, bu erda barcha ishlar odamlar fiziologiyasini o’rganishga qaratilgan.

Psixologik tuzilishda ma’lum fazilatlar mavjud bo’lib, uning har bir tarkibiy qismi ma’lum bir shaxsni maksimal darajada tavsiflaydi. Parametrlar va xususiyatlarning kombinatsiyasi insonning to’liq psixologik portretini beradi. Ayni paytda, shaxs tuzilishini iloji boricha qamrab olishga harakat qiladigan ko’plab nazariyalar mavjud va doimiy ravishda yangilari shakllanmoqda. Ba’zilari darhol qiziqishsiz bo’lib qoladi, ko’plari esa yaxshilanib boraveradi. Psixologiyada asosiy sxema qo’llaniladi, uning mazmuni shaxsni aniqlashga imkon beradigan boshlang’ich xususiyatlariga asoslanadi:

• Temperamentning xususiyatlari. Asab tizimida qanday jarayon hukmron bo’lishiga asoslangan tug’ma sifat – hayajonlanish yoki tormozlanish.
• O’z-o’zini anglash. Shaxsiy tuzilishning ushbu elementi insonning uning “men” i va uning o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida xabardor bo’lish imkoniyatida ifodalanadi. O’z-o’zini anglash shaxsning barqaror va birdamligini tasdiqlaydi.
• Yo’nalish. Ushbu ta’rif shaxs uchun ma’lum birlamchi, muhim vazifalar va maqsadlarning mavjudligini anglatadi. Shuningdek, ushbu komponentning tarkibiy qismlari insonning o’ziga, boshqalarga, qarindoshlarga, ta’mga, hidlarga, kasbga va boshqalarga qanday munosabatda bo’lishidir.
• Belgilar xususiyatlari. Qisman, ushbu komponent irsiy bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha bu muayyan vaziyatda o’zini tutish yoki reaktsiya xususiyatlarini belgilaydigan shaxsiy xususiyatga ega.
• Qobiliyatlar. Ushbu tushuncha odamning ma’lum bir faoliyatni amalga oshirishga yo’nalishini, kasbga moyilligini anglatadi.
• Shaxsning aqliy jarayoni va holati. Ushbu guruh kognitiv funktsiyalarni o’z ichiga oladi: his-tuyg’ular, idrok, xulosalar va boshqalar.
• Psixologik tajribaning mavjudligi. Shaxs o’z atrofidagi o’zgarishlarga, shuningdek, tajriba ta’siri natijasida moslashishi va o’zgarishi mumkin. Yil davomida diqqatga sazovor joylar va ba’zida ta’mlar o’zgarib turadi.

Shaxsni shakllantirishdagi yana bir muhim nuqta – bu miyaning intellektual imkoniyatlari. Ularning rivojlanishi umuman odamga foydali ta’sir ko’rsatadi.

Shaxs turlarining tasnifi

Psixologiyada odamlar uzoq vaqt davomida bir necha turdagi shaxslarga bo’lina boshladilar. Olimlar doimo ilmiy atamalarning chegaralarini belgilashga va bilimlarni tizimlashtirishga harakat qilmoqdalar. Shaxs sifatida bunday murakkab va ko’pkomponentli kontseptsiyaga kelsak, insonning axloqiy xususiyatlarini to’liq tavsiflashga yordam beradigan mos variantlarni tanlash hali ham mumkin emas. Turli xil tasniflarda keltirilgan bir qator turlarga asoslangan holda ma’lum bir shaxsning xususiyatlari haqida gapirish tavsiya etiladi.

Muxtasar qilib aytganda, shaxslarni har xil turlarga ajratish uchun bir nechta mashhur variantlar mavjud:

1. Gippokratga ko’ra temperamentlarga bo’linish. Qadimgi yunon davosi odamlarning 4 toifaga bo’linishini bildiradi: melankolik, сангвиник, flegmatik va xolerik.
2. Jungga ko’ra shaxsning turlari. Bu antonimik juftlikda ifodalangan shaxsning 4 xususiyatini ta’minlovchi eng mashhur va maqbul tasniflarga tegishli.
3. Sotsionika tushunchasi. Bu Jung yozuvlariga asoslangan tasnifning zamonaviy versiyasi.
4. Psikotiplar yoki aksentuatsiya turlari. Ushbu tizimlar bir-biriga o’xshash, ammo ular turli odamlar tomonidan ishlab chiqilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, tuzilmalarni yaratish jarayonida ruhiy buzilishlar yoqasida turgan odamlar baholandi. Aksentuatsiya deganda biz ma’lum bir reaksiya uchun normaning yuqori chegarasini nazarda tutamiz, u istalgan vaqtda chekkadan o’tib ketishi mumkin.

21-asrda ko’plab tasniflar yaratilgan, ammo ularning barchasi allaqachon ma’lum bo’lgan psixologik maktabdan tashqariga chiqmagan. Ushbu bo’linishlar butun dunyoga ma’lum emas, ammo ular psixologlarga ma’lum bir klinik holatda navigatsiya qilishlariga imkon beradi.

Manba: Blog.wikium.ru