Lyuriyaning neyropsixologik tushunchasi va so’zlarni yodlash usuli

Tibbiyot va psixologiya sohasidagi bilimlarni birlashtirib, Aleksandr Romanovich Luriya yangi fan – neyropsixologiyaga asos soldi. Agar siz miyaning qanday ishlashini bilsangiz, ushbu maqolani o’qishga arziydi. U bugungi kungacha muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan Luriya usuli va uning asosiy nazariy modeliga bag’ishlangan.

Tan olinmagan daho

Luriya yigirmanchi asrning birinchi yarmida ilmiy ishlarda faol qatnashgan. Uning ilg’or g’oyalari Sovet haqiqatidan oldinda edi va shuning uchun jamiyat tomonidan qabul qilinmadi. Ammo u chet elda tan olingan.

Luriya kontseptsiyasini o’rganishga kirishishdan oldin, biz olimning hayotidan qiziqarli ma’lumotlarni qayd etamiz:

• Luriyaning texnikasi AQShda ixtiro qilingan yolg’on detektori ishlash tamoyilining asosini tashkil etdi.
• 1932 yilda AQShda olimning “Odamlar to’qnashuvlarining tabiati” deb nomlangan birinchi jiddiy asari nashr etildi. Ammo Rossiyada bu ishga faqat 70 yil o’tgach e’tibor qaratildi.
• 1950 yil Luriya faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatgan psixologik fanni ta’qib qilish boshlanishi bilan ajralib turdi. Vujudga kelgan tahdidlar tufayli u hech qachon egizaklardagi aqliy jarayonlarning shakllanishini o’rganish bo’yicha ishni yakunlay olmadi.
• 1953 yilda Luriya shifokorlar ishida ayblandi, chunki u ishlagan Defektologiya institutida yahudiy qoni bilan ishlaydigan ishchilar juda ko’p edi.
• 1953 yilda olim chet elga chiqib, ilmiy aloqalarni tikladi. Aynan o’sha paytda u Frantsiya, AQSh va Buyuk Britaniyaning etakchi universitetlari tomonidan haqiqiy e’tirof va qo’llab-quvvatlandi.

Shunday qilib, o’z yurtida tan olinmagan daho chet ellarda eshitildi. Bundan tashqari, u erda uning asarlari yuqori baholangan va tibbiyotda ham, psixologiyada ham qo’llanilgan.

Nöropsikologiya nima?

Ushbu fan miyaning strukturaviy va funktsional tuzilishi va sub’ektning xatti-harakatlari o’rtasidagi munosabatni o’rganadi. Birinchisi tibbiyot, ikkinchisi psixologiya. Luriyaning so’zlariga ko’ra, neyropsikologiyaning maqsadi shikastlanish natijasida miyaning qanday funktsiyalari buzilganligini, bu buzilish boshqa jarayonlarga qanday ta’sir qilishini va miyaning sog’lom qismlari yordamida zararlanganlarning ishini qanday tiklashini tushunishdan iborat.

Luriya urush paytida yaralangan ko’plab bemorlarga miya faoliyatini tiklashga yordam beradigan neyropsikologiyada kontseptsiyani ishlab chiqdi. Ushbu kontseptsiya tufayli u yigirmanchi asrning taniqli olimiga aylandi.

Luriyaning Neyropsik analiz asoslari

Luriyaning miyaning funktsional bloklari kontseptsiyasiga ko’ra, ushbu organning tuzilishi quyidagicha ifodalanadi:

• tartibga solish, ohang va hushyorlikni saqlash uchun mas’ul bo’lgan energiya bloki;
• sezgi uchun javob beradigan operatsion birlik;
• aqliy jarayonlarni dasturlash bloki.

Energiya blokining vazifasi interetseptiv xarakterdagi ma’lumotlarni, ya’ni ichki organlardan miyaga kiradigan ma’lumotlarni qayta ishlashdir. Ushbu blokning asosiy vazifasi tanani yaxshi shaklda va bedorlikda ushlab turadigan ibtidoiy mexanizmlarni ta’minlashdir. Energiya blokining ishi tufayli tanani faollashtiradi. Agar uning ishi buzilgan bo’lsa, unda odam letargik, charchagan bo’ladi, uning xotirasi va diqqati yomonlashadi, hissiy holat muvozanati yo’qoladi.

Operatsion blok tashqi muhitdan olinadigan eksterotseptiv ma’lumotni qabul qiladi, qayta ishlaydi va saqlaydi. Ya’ni, bu hislar bilan chambarchas bog’liqdir. Miyaning oksipital qismi ko’rish uchun, parietal teginish uchun va vaqtinchalik eshitish signallari uchun javobgardir. Shunga ko’ra, zararning joylashishi qaysi sezgi organlari ishlamay qolishiga bog’liq.

Aqliy jarayonlarni dasturlash uchun blok miyaning old qismlarida joylashgan. U aql tomonidan aniq belgilangan maqsad va niyatlar asosida ishlaydi. Ushbu hudud ta’sirlanganda, vosita mahorati va maqsadga yo’naltirilgan harakatlar ta’sir qiladi. Harakatlar suyuqlikni yo’qotadi, odam maqsadlarni belgilay olmaydi, rejalar tuza olmaydi, echimlar va vazifalarni bajarish vositalarini topa olmaydi.

Uchala blok ham bir-biri bilan chambarchas bog’liq va faqat ular birgalikda ishlaganda normal aqliy xatti-harakatlar ta’minlanadi. Biroq, sovet olimi miyaning ko’plab buzilishlarini buzilmagan joylarni rivojlantirish orqali bartaraf etish mumkinligini isbotladi. Urush paytidan boshlab yorqin misolni keltirish mumkin. Luriyaning birinchi kasalligi Lev Zasetskiy edi, u boshidan jiddiy jarohat oldi, natijada u o’qishni to’xtatdi, xotirasi va kosmosdagi yo’nalishini yo’qotdi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, bemorga yozish uchun javob beradigan miya sohasi ta’sir qilmaydi. Bunga urg’u berildi. Zasetskiy normal hayotga qaytishidan oldin minglab sahifalarni qamrab oldi. Yozish qobiliyatini rivojlantirish orqali u miyaning boshqa qismlari ishini qisman tiklashga muvaffaq bo’ldi. Natijada, u sog’aygandan keyin hatto birinchi guruh nogironligi rad etildi.

Xotirani baholash texnikasi

Luriyaning yana bir muhim yutug’i bu so’zlarni yodlashning samarali usulini ishlab chiqishdir. Bugungi kunda u asosan xotirani baholash va bolalarda miyaning anormalliklarini aniqlash uchun ishlatiladi. Texnikaning mohiyati quyidagicha:

• bir-biriga bog’liq bo’lmagan 10 ta so’zni tanlang;
• imtihonchi bolaga so’zlarni o’qiydi va eslagan narsasini takrorlashni so’raydi;
• bola barcha og’zaki so’zlarni takrorlamaguncha protsedura takrorlanadi.

Agar bola birinchi marta 4-5 so’zni eslab qolsa va 3-5 marta takrorlangandan so’ng barcha so’zlarni talaffuz qilsa, uning xotirasi yaxshi ishlaydi va uning miyasi normal ishlaydi. Asab tizimining buzilishi va miyaning disfunktsiyalari, ahamiyatsiz bo’lsa ham, 5 marta takrorlangandan keyin bola barcha 10 so’zni talaffuz qila olmasligi bilan ko’rsatiladi.

Ushbu test kattalar bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, agar so’zlarni takrorlash bilan bog’liq muammolar paydo bo’lsa, unda aksariyat hollarda bu yomon xotira emas, balki diqqat buzilishini ko’rsatadi.

Xulosa qilib aytmoqchimanki, siz miyaning tuzilishi va ishi to’g’risida bilishingiz kerak, ammo baribir miya faoliyatini rivojlantirishga ko’proq e’tibor qaratish lozim. Zero, biz fikrlash va bilish qobiliyatimiz ustida qancha ko’p ishlasak, kundalik hayotda va ishda muammolarni hal qilish shunchalik osonlashadi

Manba: Blog.wikium.ru