Sapir-Uorf lingvistik gipotezasi
Tilning tuzilishi so’zlovchining dunyoqarashiga va uning aqliy jarayonlariga ta’sir qiladi degan gipoteza mavjud. Bu nazariya Sapir-Uorf lingvistik gipotezasi sifatida tanildi.
Lingvistik gipoteza
Edvard Sapir va Benjamin Li Uorf birinchi bo’lib tilning inson dunyoqarashiga ta’siri haqida o’z taxminlarini ilgari surdilar. Bu o’tgan asrning 30-yillarida sodir bo’lgan. Albatta, har bir inson boshqa tilda gapirishni o’rganishga qodir, lekin u baribir o’z tilida fikr yuritadi. Barcha tillar har xil, ba’zilari ranglar va raqamlarni bilishmaydi, boshqalari esa doimiy ravishda savolga aniqlik kiritishni talab qiladi. Tilning g’ayrioddiy o’zgarishlariga misollar olimlarni tilning inson tafakkuriga qanday ta’sir qilishini bilish uchun ushbu sohani chuqurroq o’rganishga majbur qildi.
Gumboldt nazariyasi
18-asrda nemis mutafakkirlari tilning tafakkurga taʼsirini oʻrganishga harakat qilishgan. Shunday qilib, Iogann Xerderning fikriga ko’ra, til fikrlash jarayoniga ozgina ta’sir qilishi mumkin, uni cheklaydi, chunki til shakllantiruvchi bo’g’indir. Insonning boshidagi fikrlar til yordamida tug’ilganligi sababli, fikrlash va odamning aytadigan gaplari bir-biriga bog’liqligini aytish kerak.
Vilgelm Gumboldtning fikricha, til o‘ziga xos ijodiy kuch bo‘lib, u orqali tafakkur shakllanadi. Gumboldt o’z g’oyalarini Kant va Hegel asarlari asosida ilgari surdi. Tilshunoslik falsafasida u tilning insonning bilish faoliyatida katta rol o’ynashini ta’kidladi. Uning fikricha, til alohida predmetlarga emas, balki til yaratish orqali yaratilgan tushunchalarga ishora qiladi.
Insonda ma’lum g’oyalar mavjud, ular tufayli u dunyoni harakat qiladi va idrok qiladi, shuning uchun ob’ektlarga munosabat til yordamida aniqlanadi. Bu nazariyani oʻrganish jarayonida koʻplab tilshunos olimlar Gumboldt qarashlariga amal qildilar.
Gipoteza fikrlari
Gumboldt nazariyasidan farqli o’laroq, Sapir-Vorf nazariyasi ilmiy jihatdan tekshirilishi mumkin. Bunday holda siz ham empirik usuldan, ham mantiqiy xulosalarga asoslangan tahlildan foydalanishingiz mumkin. Lingvistik gipoteza to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Birinchi variant tilni o‘rganish va uning tafakkur va milliy madaniyat bilan aloqasi bilan bog‘liq. Ikkinchi usul til va inson xatti-harakati o’rtasidagi munosabatni o’rganishni o’z ichiga oladi.
Ushbu fikrga ko’ra, amerikalik olimlar Sapir va Uorf bir hind qabilasi tilini o’rganishga asoslangan aniq dalillarni keltirishga harakat qilishdi. Ushbu gipoteza quyidagi fikrlar bilan tavsiflanadi:
- Til jamiyatning mahsuli bo’lib, uning yordamida odamlar o’ylaydilar. Inson voqelikni faqat til yordamida idrok eta oladi. Inson eshitadigan va idrok qiladigan hamma narsa ma’lum bir jamiyatning til qobiliyati va me’yorlariga bog’liq.
- Dunyoda ko’plab guruhlar mavjud, ularning har biri o’z tiliga ega. U muayyan jamiyatning turmush sharoiti va madaniyati bilan tavsiflanadi. Dunyoda bitta haqiqatni ifoda eta oladigan ikkita o’xshash til yo’q. Oddiy qilib aytganda, odamlar til tufayli dunyoga o’ziga xos tarzda qaraydi.
Whorf nisbiylik printsipiga ko’ra, shunga o’xshash jismoniy hodisalardan foydalanib, koinotning rasmini qayta yaratish mumkin degan xulosaga keldi.
Determinizm yoki nisbiylik
Whorf nafaqat tillarni o’rgangan. Shuningdek, u ona tilining inson xatti-harakatlariga qanday ta’sir qilishini o’rganishga ko’p vaqt sarfladi. Whorf til odatining xavfliligini ta’kidladi, chunki u buni o’z boshidan kechirgan.
Whorfning qarashlari tufayli lingvistik gipoteza alohida mashhurlikka erishdi. U til tadqiqotlarida faol foydalanila boshlandi. Biroq, vaqt o’tishi bilan, gipotezaning o’zi bir vaqtning o’zida ikkita bayonotni o’z ichiga olganligi ma’lum bo’ldi. Birinchisi, turli tillarda gapiradigan odamlar dunyoni boshqacha qabul qilishlarini aytadi. Lingvistik determinizm deb tasniflanishi mumkin bo’lgan kuchli nazariya shuni ta’kidlaydiki, til tufayli bunday farqlar kuzatiladi.
Whorf shogirdlari eng mantiqiy g’oyalarni aniqlash uchun nazariyani qayta ko’rib chiqdilar. Whorf nazariyasi tilni va dunyoni idrok etish unga qanday bog’liqligini o’rganish uchun ajoyib turtki bo’ldi.
